De roep om big data te gebruiken om de verspreiding van het coronavirus in kaart te brengen, klonk de afgelopen weken steeds vaker en uit verschillende hoeken. De Europese commissie deed al een oproep bij de Europese telecomproviders om locatiegegevens van miljoenen Europeanen te verzamelen. Het doel: helpen voorspellen hoe het coronavirus zich verspreidt. Afgelopen dinsdag liet minister De Jonge in een persconferentie weten dat het kabinet twee verschillende apps in wil zetten. Eén die in kaart moet brengen met wie een besmet persoon in contact is geweest; de ander is bedoeld om de symptomen van de coronapatiënt te monitoren. Het heeft de voorkeur dat mensen vrijwillig meewerken, maar een verplichting sluiten De Jonge en premier Rutte niet uit.

In China werd bij de uitbraak van het virus als snel gebruik gemaakt van corona smartphone apps, waarmee de overheid het bewegingsgedrag van burgers en wie ze ontmoetten nauwlettend kon volgen.  De Chinese aanpak, waarbij je bewegingsvrijheid volledig gecontroleerd afhangt van grote hoeveelheid data die de Chinese overheid bijhoudt over jou – door locatiedata en gezichtsherkenning – is in Nederland en Europa ondenkbaar. Maar tot welke hoogte is een corona-tracker app in Nederland wel acceptabel? Onderzoekers en epidemiologen geven aan dat een digitale aanpak nuttige inzichten kan opleveren in de bestrijding van coronavirus. En enthousiaste tech-ondernemers duiken op de oplossing met de ontwikkeling van allerlei apps. De apps die het ministerie gaat onderzoeken, moeten de GGD gaan ondersteunen bij het bron- en contactonderzoek dat anders te groot van omvang is om aan te kunnen. Daarbij zou een aanpak gekozen moeten worden die de privacy van gebruikers van mobiele telefoons beschermt.

Wettelijk kader

Het uitgangspunt of we corona-tracker apps wel of niet in Nederland in kunnen zetten, ligt – ook in dit geval – bij de Europese privacy-wetgeving die in de AVG is vastgelegd. Tegelijkertijd breekt de nood in crisisgevallen soms de wet. Als de overheid het coronavirus met digitale middelen onder controle kan krijgen, zonder dat de privacy van burgers daarmee in het geding is, onder welke voorwaarden zou dat dan zijn? Het gaat dan niet zozeer om de technologie – veel smartphoneapps maken bijvoorbeeld al gebruik van real time locatiegegevens – maar wat is het wettelijk kader voor het gebruik van bijvoorbeeld locatiegegevens door de overheid?

De  Autoriteit Persoonsgegevens (AP) is er helder over: Locatiegegevens gebruiken om de overheid te helpen in de strijd tegen het coronavirus is niet volledig onmogelijk, maar kan alleen als daar een wettelijke regeling voor bestaat. Een bijkomende voorwaarde is dat de data door een Nederlands bedrijf verzameld, onderhouden en opgeslagen moet worden. Die wettelijke regeling zou met een spoedwet kunnen. De democratische controle van het parlement is hier zeer belangrijk. Een dergelijke maatregel moet ook in verhouding staan tot het doel ervan en voldoende waarborgen bevatten, aldus de AP.

Alleen als de privacy kan worden gegarandeerd

Het ministerie gaat meerdere bestaande apps onderzoeken en verwijst naar een initiatief in Oostenrijk. Daarbij worden mensen gewaarschuwd die langer dan vijf minuten binnen een straal van twee meter van een besmet persoon zijn geweest. Het idee is dat mensen die via zo’n app horen dat ze contact hebben gehad met een besmet persoon, twee weken in quarantaine moeten blijven tot ze er zeker van zijn dat zij niet besmet zijn.

Telecombedrijven mogen niet zomaar gegevens delen met de overheid (privacywet AVG en Telecommunicatiewet). Tenzij al die klanten daarvoor zelf toestemming hebben gegeven. Toestemming vragen van alle Nederlanders is te omslachtig en het anoniem maken van dit soort gegevens kan niet, omdat dat nooit onomkeerbaar is. AP-voorzitter Aleid Wolfsen waarschuwt dan ook dat we ons recht op privacy niet nu overboord moeten gooien. Dat we nu een surveillancemaatschappij optuigen waar we dan na de coronacrisis mee zitten opgescheept.

Minister De Jonge benadrukte dat de apps alleen in gebruik worden genomen als privacy kan worden gegarandeerd. Het idee is om anonieme bluetooth-technologie te gebruiken, waarbij elke smartphone een uniek nummer uitzendt. De smartphone krijgt een signaal wanneer iemand in de nabijheid van een corona patiënt heeft verkeerd. Persoonlijke locatiedata worden dan niet gedeeld of verzameld via een server.

De AP ziet dat het beeld bestaat dat het beperkt en onder strenge voorwaarden gebruiken van locatiegegevens de overheid mogelijk kan helpen om de verspreiding van het virus in te dammen en benadrukt dat een app alleen kan worden gebruikt als de gegevens anoniem worden opgeslagen. Maar het roept ook om het doel kritisch te blijven bevragen. Is dat doel alleen om te kijken met wie een besmette patiënt contact gehad heeft gehad of om gezonde burgers te waarschuwen voor mensen die besmet zijn met het virus? Of is het doel ook handhaving? Dat zal echt scherp in zo’n wet moeten staan, zegt Wolfsen.

Het gebruik van locatiegegevens is ingrijpend. Tracking van mensen kan ook op andere manieren. Als ‘mooi voorbeeld’, met als doel handhaving, noemt Wolfsen (AD 7 april) Amsterdam waar men heeft besloten om binnen de bestaande wetgeving extra camera’s neer te zetten om de regels te handhaven. Als er sprake is van een serieus handhavingsprobleem kan de burgemeester vanuit de openbare orde beslissen om bijvoorbeeld drones in te zetten. Ook hier geldt, zolang de privacynormen intact blijven kan het.

Onderzoek naar mogelijkheden

Het lijkt misschien tegenstrijdig dat we de technologie hebben die alles mogelijk maakt niet inzetten voor de problemen waar we nu voor staan. Het HCSS (The Hague Centre for Strategic Studies) roept om de noodzaak van een geïnformeerd publiek debat en een bredere ‘digital agenda for pandemic response’ om met een mondiale dreiging te dealen die niet van korte duur lijkt te zijn. Volgens Han ten Broeke, directeur Politieke Zaken van HCSS hebben acht Europese landen inmiddels een ‘corona-app’ geïnstalleerd op basis van vrijwillige invulling. De data worden geanonimiseerd en je kunt je eigen geschiedenis wissen. In het Verenigd Koninkrijk telde een dergelijke app in een dag een miljoen gebruikers. Volgens Ten Broeke is er ruimte in de Europese richtlijnen om, in het geval van een grote gezondheidscrisis, dit soort gegevensuitwisselingen mogelijk te maken. HCSS deed onderzoek naar het gebruik van dit soort apps in Aziatische landen, zoals Taiwan en Zuid-Korea, omdat daar buitengewoon goede resultaten werden geboekt in de bestrijding van het coronavirus. Binnen de AVG en binnen de Europese datarichtlijnen moet het volgens Ten Broeke ook in Nederland mogelijk zijn gebruik te gaan maken van dergelijke apps.

De ‘tweede’ app waar minister De Jonge in de persconferentie dinsdag naar verwees is een al bestaande app van het OLVG-ziekenhuis. In deze app vul je vragen in over je klachten: je temperatuur, kortademigheid, keelpijn en verkoudheid. Vijftig medewerkers van het ziekenhuis controleren de ingevoerde gegevens van de duizenden deelnemers aan de hand van RIVM-richtlijnen.

Verschillende organisaties hebben het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) inmiddels benaderd met apps en platforms in verschillende stadia van ontwikkeling en voor allerlei toepassingen, variërend van individuele koortsmeting tot zogenaamde track- en trace-oplossingen.

Veilig tegen corona

Verschillende organisaties hebben het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) inmiddels benaderd met apps en platforms in verschillende stadia van ontwikkeling en voor allerlei toepassingen, variërend van individuele koortsmeting tot zogenaamde track- en trace-oplossingen.

Tegelijkertijd hebben deskundigen op het gebied van informatietechnologie, computerbeveiliging, privacy en de bescherming van fundamentele grondrechten een manifest opgesteld met uitgangspunten waar de app die de overheid in wil zetten aan moet voldoen. Contact-apps moeten tijdelijk, transparant, volledig anoniem, vrijwillig en gebruiksvriendelijk zijn, zonder commerciële bijbedoelingen, en moeten onder regie staan van onafhankelijke deskundigen. De gelegenheidscoalitie roept de minister op om aan deze eisen gehoor te geven. De bestrijding van het coronavirus mag niet tot afkalving van onze privacy en fundamentele rechten leiden.

Het laatste woord over de inzet van een coronatracker-app is in ieder geval nog niet gezegd.
Meedenken of -doen in de discussie? Gebruik #corona-app.

Marjolijn Bonthuis is adjunct-directeur bij ECP en verantwoordelijk voor het thema Digitaal Veilig