Terugblik: Conferentie Waardengedreven Dialogen – Generatieve AI bij de overheid

06-03-2025

Op donderdag 6 maart vond de conferentie ‘Waardengedreven Dialogen – generatieve AI bij de overheid’ plaats bij Bleyenberg in Den Haag onder leiding van moderator Daniel Tijink (ECP). De conferentie, die in het teken stond van 3 sessies Begeleidingsethiek rondom het thema generatieve AI bij de overheid, werd georganiseerd door ECP | Platform voor de InformatieSamenleving (ECP) in samenwerking met de Aanpak Begeleidingsethiek (ABE) en het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (Ministerie van BZK).

Welkom: Suzie Kewal (Ministerie van BZK​​)

De conferentie werd geopend door een korte introductie door Suzie Kewal, MT-lid van de directie Digitale Samenleving bij het ministerie van BZK. Zij sprak over de context van generatieve AI. De behoefte aan digitale autonomie groeit, met als kernvraag of we systemen zoals AI, ontwikkeld buiten Europa, nog kunnen gebruiken. Samenwerking en gezamenlijke investeringen zijn hierin cruciaal. Overheden hebben al stappen gezet met generatieve AI, wat heeft geleid tot waardevolle resultaten zoals het vereenvoudigen van administratieve processen, het verbeteren van data-analyse en communicatie. AI biedt enorme kansen en is daarom een topprioriteit binnen de nieuwe Nederlandse Digitaliseringsstrategie, die eind april aan de Kamer wordt gepresenteerd. Voor een succesvolle AI-inzet binnen de overheid is experimenteerruimte nodig om van elkaar te leren en succesvolle toepassingen op te schalen. Tegelijkertijd brengt AI ethische dilemma’s met zich mee, zoals de balans tussen privacy en efficiëntie. De Aanpak Begeleidingsethiek helpt om deze vraagstukken in een breed stakeholdersverband te bespreken en tot concrete oplossingen te komen.

Beleid & generatieve AI bij de overheid: Jasper Kars (Ministerie van BZK​​)

Jasper Kars, Senior Beleidsmedewerker AI bij het ministerie van BZK, besprak de Europese en nationale beleidsontwikkelingen op het gebied van AI. De focus binnen AI is de afgelopen jaren verschoven. In 2022 en 2023 lag de nadruk vooral op de technologische vooruitgang, terwijl AI en generatieve AI nu steeds meer een geopolitieke rol spelen. Landen streven naar digitale autonomie en investeren daarom in eigen systemen, zoals zichtbaar is in de VS, het VK en de EU. Uit verschillende rapporten blijkt dat generatieve AI grote impact kan hebben, ook binnen de Nederlandse overheid. Het is daarom essentieel om hier tijdig op in te spelen en de juiste randvoorwaarden, zoals AI-geletterdheid, niet uit het oog te verliezen.

Ook presenteerde Jasper een tijdlijn over de inzet van generatieve AI binnen de overheid. Een belangrijke mijlpaal was het uitbrengen van een voorlopig standpunt over generatieve AI voor de rijksoverheid. Binnenkort volgt een herijking van dit standpunt. Daarnaast heeft BZK diverse pilots uitgevoerd of gevolgd en onder leiding van ECP ethische dialogen gevoerd. De resultaten hiervan worden tijdens deze conferentie gedeeld. De focus ligt op hoe AI in de praktijk kan worden toegepast en welke kansen en risico’s dit met zich meebrengt. Jasper ging daarnaast in op het overheidsbeleid rondom AI, dat gebaseerd is op drie pijlers: reguleren, innoveren en stimuleren. Hij belichtte de AI-verordening en de eisen aan AI-modellen voor algemene doeleinden. Daarnaast gaf hij voorbeelden van drie soorten innovaties die recent zijn ontstaan: interne use cases voor overheidsprocessen, externe use cases voor communicatie met burgers, en een combinatie van beide.

De Aanpak Begeleidingsethiek – Toelichting methode: Edwin Borst (ECP)

Edwin Borst, projectsecretaris en moderator van de Aanpak Begeleidingsethiek bij ECP, lichtte de methode van de Aanpak Begeleidingsethiek toe. In samenwerking met het ministerie van BZK organiseerde ABE een reeks dialoogsessies rond vier belangrijke thema’s: immersieve technologie, algoritmes binnen de overheid, neurotechnologie en generatieve AI bij de overheid. Alle sessies zijn inmiddels succesvol afgerond. Tijdens deze conferentie werden de resultaten rondom het thema generatieve AI binnen de overheid besproken.

In zijn toelichting op de Aanpak Begeleidingsethiek benadrukte Edwin dat de wisselwerking tussen technologie en samenleving van alle tijden is. Hij legde het verschil uit tussen de klassieke techniekfilosofie, waarin technologie als iets buiten de mens wordt gezien, en de Aanpak Begeleidingsethiek, die uitgaat van de verwevenheid tussen mens en technologie. In lijn met de moderne techniekfilosofie beïnvloedt de mens technologie en vormt technologie op haar beurt ons. We zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Bij de introductie van nieuwe technologie is het essentieel om niet alleen waarden mee te nemen, maar ook goed te kijken naar de context en de omgeving waarin de technologie wordt toegepast.

De manier waarop technologie wordt ingezet, verschilt per situatie. De Aanpak Begeleidingsethiek is ontwikkeld om vanuit die specifieke context, samen met betrokkenen zoals burgers, professionals, beleidsmakers en technici, ethische richting te geven aan technologie. Deze aanpak brengt mensen met verschillende perspectieven samen om de (mogelijke) inzet van technologie in een concrete context te verkennen. Er wordt op een bottom-up manier naar technologie gekeken, vanuit de ervaringen van degenen die ermee werken of er direct door worden beïnvloed.

De Aanpak Begeleidingsethiek bevat een aantal fasen. De Aanpak start met de introductie (fase 0) van de doelstelling en toelichting op het gedachtengoed van de Aanpak. Daarna volgt een toelichting (fase 1) op de technologie en de context. Vervolgens vindt de echte dialoog (fase 2) plaats waarin deelnemers van de sessie betrokkenen, effecten en de daarbij horende waarden benoemen. Uiteindelijk gaan de deelnemers in groepen aan de slag om handelingsopties vast te stellen (fase 3) vanuit de onderwerpen technologie, omgeving en mens.

Edwin deelde ook een voorbeeld van een Begeleidingsethiek-sessie die hij door AI had laten simuleren. De AI-tool genereerde ook direct een verslag van de sessie. Edwin besprak de uitkomsten van deze simulatie en stipte ook de voordelen en nadelen van deze aanpak aan. Een belangrijk nadeel is het ontbreken van de waardevolle procesopbrengsten die ontstaan wanneer mensen fysiek met elkaar in gesprek gaan.

Casus: AI-chatbot voor Ongevallenhandboek & Doe-dialoog: Begeleidingsethiek in de praktijk

Joris Sauter van Nederlandse Arbeidsinspectie (NLA) lichtte vervolgens de casus “AI-chatbot voor Ongevallenhandboek” toe. De casus draait om een generatieve AI-toepassing die is ontwikkeld om het Ongevallenhandboek toegankelijker te maken voor professionals van de Nederlandse Arbeidsinspectie (NLA). Dit handboek bevat richtlijnen, praktische adviezen en wettelijke kaders die inspecteurs ondersteunen bij de aanpak van arbeidsongevallen. Momenteel is het handboek beschikbaar als een doorzoekbaar document op het intranet van de NLA. De ontwikkelde generatieve AI-tool is toepasbaar voor meerdere use cases, maar in deze sessie lag de focus op het Ongevallenhandboek. De AI-toepassing is gebaseerd op een bestaand Large Language Model (LLM), waaraan specifieke kennis uit het Ongevallenhandboek is toegevoegd om deze beter af te stemmen op de behoeften van de NLA. Ook liet Joris een voorbeeld van de chatbot zien in de testomgeving.

Na de uitleg van casus werden de deelnemers van de conferentie meegenomen in een doe-dialoog over deze casus. Door het beantwoorden van een aantal vragen over deze casus via Mentimeter konden de deelnemers een stukje van een sessie begeleidingsethiek zelf ervaren. Deelnemers aan de dialoog bespraken vragen zoals: Wat zijn de mogelijke positieve en negatieve effecten van de technologie? Welke waarden spelen een rol spelen bij die (positieve en negatieve) effecten? En welke handelingsopties zouden daaruit voort kunnen komen? De inbreng van de deelnemers leverde mooie nieuwe inzichten op en gaf de deelnemers een klein kijkje in de keuken van een sessie Begeleidingsethiek.

Tijdens de doe-dialoog werden de resultaten van de casus besproken, zoals deze in de sessie bij de Nederlandse Arbeidsinspectie naar voren waren gekomen. Arbeidsvreugde, efficiëntie en betrouwbaarheid werden hierbij als belangrijkste waarden benoemd. Joris gaf aan dat hem vooral was bijgebleven dat iemand als nadeel noemde dat je door de inzet van generatieve AI minder zelf zou nadenken en daardoor minder kennis zou opdoen. Dit terwijl het doel juist was om kennis te vergroten met behulp van het systeem. Een waardevol inzicht om mee te nemen. Ter verduidelijking werd ook een video getoond van de sessie over de casus: de AI-chatbot voor het Ongevallenhandboek.

De overige casussen

Het onderwerp generatieve AI is naast de casus over de AI-chatbot voor het Ongevallenhandboek ook verkend in de casus ‘Microsoft Copilot in Office 365 bij de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO)’ en bij de casus ‘Het gebruik van een getraind model door contentspecialisten’​ ook bij de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO). De casussen worden hieronder kort toegelicht. Op de website van begeleidingsethiek zijn de verslagen van de sessies terug te vinden.

Casus: Microsoft Copilot in Office 365 bij de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO)

De casus werd toegelicht door casushouder Marion Mulder (RVO) onder leiding van moderator van de sessie, Marleen van Leengoed. Copilot in Office 365 is een generatieve AI-assistent van Microsoft, ontwikkeld om de productiviteit te verhogen in toepassingen zoals Word, Excel, PowerPoint, Outlook en Teams. Het is geïntegreerd in de Microsoft 365 suite en helpt gebruikers bij hun dagelijkse taken door middel van kunstmatige intelligentie (AI) en machine learning. Naast een eenvoudige ondersteuning, zoals spellingscontrole of tekstsuggesties, gaat het een stap verder door proactief oplossingen te bieden. Het doel van Copilot is om tijd te besparen en de nauwkeurigheid van het werk te vergroten door routinetaken te automatiseren. Bij de RVO is een experiment uitgevoerd met Copilot in Office 365 (Copilot), waarbij het doel was om te leren hoe Copilot het dagelijks werk bij de RVO kan ondersteunen en verbeteren. In het experiment is de software 3 maanden gebruikt door 50 participanten. Daarbij is twee keer een enquête afgenomen waarbij een inventarisatie is gemaakt van de effecten op onder meer productiviteit en bij welke taken Copilot heeft geholpen. Belangrijk volgens Marion is dat het niet ging om de primaire processen van RVO maar echt om de werkprocessen van de medewerkers.

Een aantal waarden die naar voren kwamen waren vakmatige kwaliteit, effectiviteit, betrouwbaarheid, privacy, duurzaamheid en werkplezier. Marion merkte op dat de meerwaarde van de sessie lag in de diversiteit van de groep en de daaruit voortvloeiende gesprekken. Belangrijke handelingsopties uit de sessie waren onder andere het opleiden van RVO-medewerkers in AI, bijvoorbeeld door digicoaches in te zetten, en het met elkaar in gesprek blijven over het gebruik van AI. Het volledige verslag van de sessie is hier te lezen.

Casus: Gebruik van een getraind model door contentspecialisten – Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO)

De casus werd toegelicht door de moderator van de sessie, Edwin Borst (ECP), en door casushouder Simone Stubenitsky (RVO). De contentspecialisten bij RVO ervaren een hoge werkdruk. Er is continu behoefte aan hoogwaardige content die voldoet aan alle eisen. Nieuwe content moet vaak snel af. Zij werken volgens vaste afspraken over formats, taalniveau en taalgebruik. De verwachting is dat generatieve AI de contentspecialisten kan helpen kwalitatief betere content te maken, in kortere tijd. Om dit te onderzoeken is een eerste test gedaan met een prototype op een veilige omgeving, geleverd door DICTU. De tool kan een tekst schrijven en verbeteren op basis van ruwe input en volgens de RVO-richtlijnen en schrijfwijzer.

Simone demonstreerde de werking van de tool als voorbeeld voor de casus. Ze gaf aan dat de sessie, dankzij de opbouw van de methode Aanpak Begeleidingsethiek, op verschillende niveaus veel inzichten opleverde. Op basis van de gezamenlijk benoemde mogelijke effecten werden de waarden kwaliteit, efficiëntie en werkplezier als belangrijkste waarden geïdentificeerd. Vanuit deze waarden werden handelingsopties geformuleerd binnen de thema’s mens, techniek en omgeving. Een van de handelingsopties die naar voren kwam, was het delen van prompts.  Een andere handelingsoptie die naar voren kwam was het inbouwen van intervisie en het organiseren van evaluatiemomenten om feedback van medewerkers te verzamelen. Het volledige verslag van de sessie is hier te lezen.

De resultaten​

Edwin Borst (ECP) presenteerde tijdens de conferentie de geaggregeerde resultaten van de drie sessies rondom het thema generatieve AI bij de overheid. Hij benadrukte dat hij niet alleen keek naar de output van de casussen, maar ook naar het proces om tot een sessie Begeleidingsethiek te komen. De belangrijkste conclusies waren dat generatieve AI als spannend wordt ervaren en dat het belang van AI-ontwikkelingen wordt erkend. De overheid is zich bewust van de noodzaak om mee te gaan met AI-ontwikkelingen, maar wil dit op een ethisch verantwoorde manier doen. Waarden zoals vakmanschap, arbeidsvreugde, innovatie en reputatie kwamen sterk naar voren. Een andere conclusie was dat er nog gezocht wordt naar de juiste weg vooruit. Er is behoefte aan duidelijk beleid (sandbox), het demystificeren van de technologie binnen de organisatie en het continu monitoren van de behoeften. Ook is er een grote wens om ervaringen tussen organisaties uit te wisselen. De centrale rode draad was het belang van begeleid experimenteren in een lerende benadering, samen met diverse betrokkenen.

Tafelgesprek en dialoog met het publiek​

Als afsluiting van de middag vond er nog een panelgesprek plaats met panelgasten vanuit diverse perspectieven onder leiding van Daniel Tijink. Aan tafel zaten Marion Mulder (RVO), Joleen van der Zwan (RVO), Nicolette Groeneweg-Faneyte (Ministerie van BZK​) en Linda Durand (Microsoft). De uitwisseling van ervaringen vanuit hun diverse perspectieven en de interactie met het publiek leidde tot een mooie discussie. Hieruit bleek eens te meer dat de inbreng van een diverse groep deelnemers met verschillende achtergronden van grote waarde is voor de dialoog.

Wij kijken terug op een inspirerende en waardevolle bijeenkomst. De afsluitende netwerkborrel op het zonnige dakterras bood een mooie gelegenheid om verder in gesprek te gaan, ervaringen te delen en nieuwe connecties te leggen.