Websites van de PvdA en Europarlementariër Kati Piri gehackt, een paginagrote advertentie van Facebook hoe ze voorbereidingen treffen op de Nederlandse verkiezingen, een kersverse gedragscode die de transparantie van politieke advertenties duidt… Kunnen we op 17 maart wel spreken van digitaal veilige Nederlandse verkiezingen?

Door Marjolijn Bonthuis-Krijger

Kijk terug: Webinar NL IGF digitale inmenging in verkiezingen, 16 oktober 2020.

In Nederland zijn we ons bewust van de uitdagingen die bestaan om in maart 2021 veilige verkiezingen te organiseren. Hierbij wordt vooral aandacht besteed aan de fysieke veiligheid op stemlocaties tijdens dit pandemie. Echter is minder aandacht voor de digitale gevaren omtrent verkiezingen, terwijl we deze gevaren zeker niet mogen onderschatten.

De afgelopen maanden zijn grote stappen gezet in de aanpak van desinformatie. Desondanks moet nog veel gebeuren om digitale inmenging, bijvoorbeeld door het hacken van politieke partijen en ministers, tegen te gaan. Het belang om de digitale kennis van politici te vergroten om onder andere digitale dreigingen te herkennen neemt toe. Een ‘Binnenhof Academy’, zoals aangekondigd door acht brancheorganisaties en ECP, is dus hard nodig.

Digitale beïnvloedingscampagnes

Landen en niet-statelijke actoren die ons niet goed gezind zijn, bijvoorbeeld omdat ze tegen een democratie zijn, zullen steeds meer (digitale) middelen inzetten om onze maatschappij, de democratie, en daarmee ook onze veiligheid en economie op welke manier dan ook te ondermijnen. Dat gebeurt heel stiekem, maar ook gewoon openlijk. Zo werd eind februari bekend dat de website van de PvdA al twee weken lang het doelwit is van DDoS-aanvallen. Als gevolg hiervan kunnen Nederlanders in het buitenland de website niet meer bezoeken. Ook de website van een van de PvdA kandidaten voor de Tweede Kamer, Kati Piri, was doelwit. De PvdA denkt dat Turkse hackers achter de aanval zitten.

Het vertrouwen in onze verkiezingen is groot. Het is ook belangrijk dat we dat vertrouwen houden, en dus het probleem van digitale inmenging niet onderschatten.

In 2017 hield de AIVD al rekening met een Russische beïnvloedingcampagne rond de verkiezingen van de Tweede Kamer. In de periode voorafgaand aan de verkiezingen berichtte Russische media op onjuiste wijze over de Nederlandse politiek en verspreidden Russische inlichtingendiensten nepnieuws. Na de politieke campagne van Trump in 2016, het Cambridge Analytica-schandaal en de ‘Russiagate’ is digitale campagnevoering, vaak in samenhang met desinformatie, ook in Nederland een punt van aandacht geworden.

Tweede Kamerverkiezingen

Afgelopen juli dienden Asscher (PvdA) en Middendorp (VVD) een motie in met de oproep aan minister Ollongren om met een concreet plan te komen om buitenlandse inmenging tijdens de komende verkiezingen te voorkomen. Middendorp gaf daarbij ook aan dat het belangrijk is te zien wat online gebeurt, en dat politici kennis hebben van digitalisering, omdat de gevolgen hiervan onze democratie steeds opnieuw gaan testen.

Een brief aan de Tweede Kamer van de minister volgde op 12 oktober 2020. Bij de brief bood de minister ook het rapport “Digitale dreigingen voor de democratie” van het Rathenau Instituut aan. Op 14 oktober volgde het Kamerdebat.

Om digitale inmenging bij de Tweede Kamerverkiezingen tegen te gaan noemde minister Ollongren in haar brief 7 uitdagingen:

• Blijven beperken van digitale risico’s voor het verkiezingsproces;
• Verminderen van kwetsbaarheid van politieke partijen voor digitale incidenten;
• Voorkomen dat mis- en desinformatie het democratisch proces ondermijnen;
• Verminderen van het gebrek aan transparantie omtrent digitale campagnes;
• Verder ontwikkelen van informatiepositie voor mis- en desinformatie;
• Rekening houden met nieuwe technieken die desinformatie verspreiden;
• In stand houden van weerbaarheid van burgers tegen desinformatie.

Verspreiding mis- en desinformatie

Verschillende partijen besteden aandacht aan de verspreiding van mis- en desinformatie die het democratisch proces kan ondermijnen. Dit gebeurt door preventieve maatregelen, zoals het voeren van een campagne, maar ook door de tools te bieden om zeker te kunnen weten dat je juiste informatie hebt. Factcheckers worden hierbij steeds belangrijker. Op vrijdag 5 februari is door netwerk Mediawijzer een nieuwe website gelanceerd die burgers moet helpen om nepnieuws van echt nieuws te onderscheiden: Isdatechtzo.nl.

Verder is het van belang dat als je nepnieuws tegenkomt je dit heel actief tegenspreekt. Zeker als het gaat over het verkiezingsproces, zoals bijvoorbeeld onjuiste informatie over de sluitingstijden van stemlokalen of de wijze van stemmen. Hierbij moeten we gebruik maken van de wettelijke maatregelen die bestaan om smaad, laster of misleidende informatie over campagnes, partijen of kandidaten tegen te gaan. Het is ook van belang dat politieke advertenties herkenbaar, transparant, en openbaar zijn.

Nederlandse Gedragscode Transparantie Online Politieke Advertenties

Vers van de pers is de Kamerbrief van 9 februari jl. over de voortgang van de maatregelen. In deze brief zit als bijlage een Nederlandse Gedragscode Transparantie Online Politieke Advertenties. Deze gedragscode is opgesteld in samenwerking met politieke partijen en internetdiensten. Het doel van deze code is de transparantie van politieke advertenties te vergroten. De Code is door elf politieke partijen ondertekend en vier internetdiensten: GroenLinks, PvdA, PvdD, SP, ChristenUnie, D66, CDA, DENK, SGP, 50PLUS en VVD, Snapchat, Facebook, Google (incl. YouTube), en TikTok.

Facebook, Twitter, Google, Microsoft, TikTok en Snapchat hebben aangegeven richting de Tweede Kamerverkiezingen maatregelen te nemen om mis- en desinformatie tegen te gaan en hier extra alert op te zijn. Deze platformen hebben geleerd dat het belangrijk is om kiezers te wijzen op geverifieerde, betrouwbare informatie. Meerdere internetdiensten gaan via banners en labels doorverwijzen naar de officiële overheidsinformatie over de verkiezingen. Ook werken ze samen met factcheckers om gebruikers waar nodig door te verwijzen naar correcte informatie en zoeken ze actief naar gecoördineerd niet-authentiek gedrag dat berichten kunstmatig populairder kan laten lijken.

Enkele internetdiensten geven zelfs trainingen over digitale veiligheid aan politieke partijen en andere betrokken verkiezingspartijen. Microsoft heeft een speciaal programma waarin het samenwerkt met alle partijen die bij het verkiezingsproces betrokken zijn om zo politieke campagnes in democratische landen tegen hacking te beschermen: het “Defending Democracy” programma. Begin maart stond ook een paginagrote advertentie van Facebook in de krant met uitleg hoe zij zich voorbereiden op de Nederlandse verkiezingen, en welke stappen ze hebben genomen om hun platformen te beveiligen en transparantie te waarborgen, zoals een 5-stapsverificatie voor advertenties en de samenwerking met onafhankelijke factcheckers.

Microtargeting

Politieke partijen bekritiseren vaak de macht van grote tech-bedrijven. Opvallend is het dan ook dat, nu de campagnes voor de Tweede Kamerverkiezingen in volle gang zijn, alsnog veel partijen politieke advertenties inkopen op Facebook, Instagram, YouTube, Google en Snapchat. Sommige partijen of lijstrekkers hebben zelfs een account op TikTok (VVD) en het nieuwste populaire Clubhouse (Kaag, Klaver). Door de coronacrisis zijn immers veel minder mogelijkheden om campagne te voeren: de winkelstraten zijn leeg en zaaltjes kunnen niet worden afgehuurd. Online campagnes zijn dus bittere noodzaak en het voordeel is dat je online advertenties kunt toespitsen op bepaalde doelgroepen.

In Nederland volgt Follow the Money de online verkiezingscampagnes van alle partijen en heeft hiervoor een dashboard ontwikkeld. Hier kun je van dag tot dag volgen hoeveel elke politieke partij uitgeeft en ze analyseren de gegevens om te kijken of interessante patronen bestaan. Het dashboard is gemaakt met de hulp van onderzoekers van de Universiteit van de Amsterdam, die vorige maand ook hun eigen dashboard lanceerden. In dit dashboard analyseren ze de online campagnes van partijen om inzicht te krijgen in politieke microtargeting in Nederland, met als doel meer transparantie en meer inzicht te krijgen in het online deel van de politieke campagnes in aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen.

In de UK is een organisatie, WhoTargetsMe, die hetzelfde doet maar op veel grotere schaal. In Nederland wordt samengewerkt met WhoTargetsMe. De tool helpt kiezers te begrijpen hoe politieke campagnes online op je stem jagen en welke stappen je zelf kunt nemen om dit tegen te gaan. Dit project is ondersteund binnen de gezamenlijke call van SIDN fonds en Adessium Foundation: “Publieke waarden in een digitale samenleving.”

Conclusie

Kunnen we op 17 maart spreken van digitaal veilige Tweede Kamerverkiezingen? Van belang is in ieder geval het probleem van digitale inmenging in verkiezingen niet te ondermijnen. Door inzicht te verkrijgen in wat online gebeurt en de digitale kennis van politici te vergroten kunnen we als samenleving stappen zetten om digitale inmenging in verkiezingen tegen te gaan. Verder blijft het van belang om mis- en desinformatie te bestrijden, zodat het vertrouwen in het democratisch proces niet geschaad wordt en veilige verkiezingen plaats kunnen vinden op 17 maart, en in de toekomst.