ECP | Platform voor de Informatiesamenleving publiceerde op 15 november 2018 ‘Het verhaal van digitaal: Samen vormgeven aan onze digitale samenleving’. In deze blog legt Jelle Attema, senior adviseur bij ECP, uit wat dit verhaal zo praktisch maakt.
—–
Niets zo praktisch als een goede theorie, stelde Kurt Lewin in 1943. In het verlengde daarvan: niets zo praktisch als ‘Het verhaal van digitaal’. Wat maakt het zo praktisch?
Dit verhaal helpt je vragen te stellen bij de ontwikkelingen van en door technologie: vragen die vaak worden vergeten. Het beeld van de driebladige propeller is belangrijk: omdat het beeld wijst op de samenhang tussen techniek, samenleving en wat er allemaal nodig is om deze twee samen te smeden tot iets wat ons leven beter maakt en vooruit brengt: de randvoorwaarden. Zonder het verhaal van digitaal trekt techniek, één van de bladen, vaak de meeste de aandacht. Dat zie je bij het gesprek over internet, de processoren die steeds sneller worden, de ontwikkeling van AI en zelflerende algoritmen, blockchain, zelfrijdende auto’s, robotisering. Het gaat zelden over de vraag waarom deze ontwikkelingen plaatsvinden en wat er nodig is om die ontwikkelingen een plaats te geven.
De propeller wijst er op dat je achter technologie en de technische mogelijkheden moet zoeken naar de maatschappelijke drijfveer: wat is de maatschappelijke voedingsbodem waardoor een technologie een plaats krijgt en een rol. En in het verlengde: waar schiet deze rol tekort. De technologie wordt gevoed door die voedingsbodem, maar de maatschappelijke vraag is vaak veel breder en rijker en techniek kan die vraag maar voor een deel adresseren. De vraag naar de maatschappelijke voedingsbodem voor technologie kun je bij alle technische ontwikkelingen stellen: hij is niet nieuw. Waarom gingen mensen vuur gebruiken of nieuwe landbouwmethoden toepassen. Technologie zonder een maatschappelijke voedingsbodem blijft op de plank liggen. Een interessant voorbeeld is het denken over de computer in de beginjaren: IBM dacht dat er maar een beperkt aantal mainframes nodig was. De productiecapaciteit en beprijzing waren daarop afgestemd. De informatietechnologie zou “op de plank” blijven liggen als het aan IBM lag. Maar tot hun grote verbazing was er grote vraag: er was een maatschappelijke behoefte die niet goed was erkend. Het verhaal van digitaal stelt de vraag: wat zijn de veranderingen in de samenleving en hoe we de samenleving hebben georganiseerd dat techniek zich zo stormachtig ontwikkelt en er zo wordt geïnvesteerd in informatietechnologie? Kinderen, familie en vrienden wonen al ver weg: briefpapier, internet, de auto, het vliegtuig en de mobiele telefoon zijn er toch al? Waardoor is er nu een voedingsbodem voor AI, big data? Waarom wordt er miljarden in quantumcomputing geïnvesteerd, en wordt blockchain zo omarmd? Waardoor krijgen deze technologieën zo snel een kans? Wat zijn de maatschappelijke vragen die informatie zo belangrijk maken? Daar geeft het verhaal van digitaal een antwoord op: het zijn deels de aloude drijfveren, waardoor we vuur zijn gaan gebruiken, landbouwers zijn geworden in plaats van jagers, staatsvormen hebben ontwikkeld, stoommachines, elektriciteit, beurzen en banken. Het gaat om bescherming tegen honger, ziekte, onheil. Om sociale verbanden waarin je je thuis en veilig voelt. Om solidariteit: een beroep kunnen doen op anderen wanneer dat nodig is. Maar: voor een ander deel wordt het belang van informatie ook steeds belangrijker, juist dankzij die technologie. Het verhaal van digitaal laat die andere kant zien: je kunt de vraag ook omdraaien. Hoe verandert technologie maatschappelijk vragen en maatschappelijke behoefte? Hoe vormt technologie op haar beurt haar eigen maatschappelijke voedingsbodem? Een voorbeeld hoe technologie ons denken verandert is misschien het denken over rechtvaardigheid, veiligheid en privacy. De aandacht die we kunnen hebben voor het individuele geval, voor gelijke kansen en gelijke behandeling. Dat is alleen mogelijk door informatie: we hebben veel meer informatie over dat individuele geval: we kunnen ze er zo uit pikken. Door technologie hebben we een paar duizend producten in de schappen liggen van een supermarkt, terwijl we eeuwenlang tevreden waren met de paar blikken en trommels met levensmiddelen op de plank van de kruidenier op de hoek, de bakker en de slager: de technologie verandert de behoefte. De SER spreekt over sociale innovatie die nodig is om technologie zo in te kunnen inzetten dat het ons leven verbetert (zie bijvoorbeeld: https://www.ser.nl/-/media/ser/downloads/congressen/20171130-samenvatting-mens-en-technologie.pdf): hoe moet de samenleving veranderen om de veranderingen die technologie met zich mee brengt in te bedden? De samenleving is nog niet klaar voor een economie die steeds sterker draait op wisselende samenwerkingsverbanden, met een enorme behoefte aan specialisatie: heel veel kennis op een klein gebied, maar die kennis is over een paar jaar weer achterhaald. En is de politiek klaar voor de nieuwe verdelingsvraagstukken die zo’n samenleving waarin mensen steeds in andere verbanden samenwerken? Hoe zorgen we er voor dat deze mensen een huis kunnen kopen, een pensioen kunnen opbouwen en zonder verspilling van talent en ervaring een overstap naar een ander verband kunnen maken? Dat ze niet op hun 40ste uitgerangeerd zijn en een gezond evenwicht vinden tussen werk en privé? Het verhaal van digitaal gaat over een samenleving die in beweging is: waar de ontwikkeling van technologie gedreven wordt door de behoefte om belangrijke maatschappelijke waarden te realiseren en waar technologie tegelijkertijd deze behoefte ook vorm geeft: wat zijn betekenisvolle sociale verbanden, wat zien we als bestaanszekerheid, hoe kijken we naar solidariteit , wat hebben we nodig om ons beschermd te voelen. Een verhaal is dus nuttig en praktisch. Een goed verhaal wordt samen geschreven: er zijn natuurlijk zieners en kunstenaars die zelfstandig vergezichten kunnen schetsen. Maar een verhaal dat richting geeft vraagt om draagvlak en het verbinden van verschillende invalshoeken. Met deelnemers schrijven aan dat verhaal is een belangrijke rol van ECP. Kortom: niets zo praktisch als dit verhaal.