Met de ontwikkeling van digitale technologie zijn maatschappelijke en economische belangen gemoeid. Mensen vragen om nieuwe oplossingen, maar er leven ook zorgen over de impact van de snelle digitalisering in hun samenleving. Dit roept ethische vragen op. Met de publicatie Aanpak begeleidingsethiek introduceren ECP | Platform voor de InformatieSamenleving en techniekfilosoof Peter-Paul Verbeek een aanpak voor het vruchtbaar verbinden van ethiek en innovatie. Deze aanpak richt zich niet op abstracte technologieën, maar op concrete toepassingen die functioneren binnen een bestaande context. De publicatie is tijdens het Jaarcongres ECP op 14 november j.l. gelanceerd.
Het concept ‘begeleidingsethiek’ geeft de mogelijkheid om op een andere manier over technologie en menselijke waarden te denken. In discussies, in krantenartikelen en gesprekken over innovaties wordt bijna altijd nog uitgegaan van een fundamentele scheiding tussen mens en technologie, van ‘top-down’ denken vanuit ‘de’ technologie, in plaats van ‘bottom-up’ denken van vele technologieën in een context.
We leven in een samenleving waar digitalisering zorgt voor grote veranderingen. De smartphone in ieders hand, algoritmes die slimmere beslissingen suggereren of soms nemen, robots die mensen ondersteunen of een deel van hun werk vervangen. Veel van die ontwikkelingen roepen ethische vragen op. Zijn het goede ontwikkelingen? Passen ze bij onze waarden? Kunnen we ze een verantwoorde richting geven?
De insteek van de publicatie is handvatten bieden wanneer er ethische vragen ontstaan rondom een technologie. Dat kan zijn bij de introductie van een nieuwe technologie, maar het kan ook juist wanneer die technologie zich breder of op een andere manier in de samenleving manifesteert.
Aanpak begeleidingsethiek
In plaats van ethiek te zien als ‘beoordelen’ zou ze ook gezien kunnen worden als het normatief ‘begeleiden’ van technologie in de samenleving. Tegelijkertijd kan ethiek de samenleving ook begeleiden in de omgang met de technologie. Zo’n benadering plaatst de ethiek niet buiten de techniek, maar er middenin. De ethiek is dan niet primair gericht op de vraag of een technologie aanvaardbaar is of niet, maar op de vraag of en onder welke condities een technologie een verantwoorde plaats in de samenleving kan krijgen. De centrale vraag in begeleidingsethiek is niet ‘ja of nee?’ maar ‘hoe?’ Ze richt zich niet op afwijzen of aanvaarden, maar op het waardenvolle wijze ontwerpen, implementeren en gebruiken van nieuwe technologie.
Werkgroep Digitalisering en ethiek
De werkgroep “Digitalisering en ethiek” van ECP ziet dat er steeds meer ethische vragen komen rondom technologieën. Vertegenwoordigers vanuit overheid, bedrijfsleven, maatschappelijke sectoren en wetenschap willen in deze werkgroep een bijdrage leveren aan een vruchtbare omgang met die ethische vragen. Ze hebben daarvoor de theorie van begeleidingsethiek gecombineerd met praktische kennis uit vier cases. Dit heeft geleid tot de aanpak begeleidingsethiek die als doel heeft om technologie op een waardenvolle/ethische wijze in de samenleving te begeleiden en tevens de samenleving te begeleiden bij het waardenvol/ethisch gebruik van nieuwe technologie. De aanpak kent drie fases: beschrijving van een technologie in context, een dialoog over waarden en effecten met betrokkenen en het formuleren van concrete handelingsopties.
Professor Verbeek is een toonaangevend denker in de (inter)nationale discussie over ethiek en technologie. Hij heeft de kennis vanuit de techniekfilosofie in de ethische discussie gebracht. De basis van zijn gedachtegoed, ondersteund door veel onderzoek, is dat het beter is mens en technologie te beschouwen als intrinsiek verbonden in plaats van ze tegenover elkaar te stellen.
Dit heeft vergaande consequenties voor de manier waarop ethisch denken wordt vormgegeven. Dit alternatief voor de klassieke ethiek noemt hij begeleidingsethiek. De technologie wordt in de maatschappij begeleid en omgekeerd wordt de maatschappij begeleid in de omgang met technologie.